zaterdag 1 februari 2014

Een mythe is meer dan een fabeltje

Karen Armstrong,
A Short History of Myth (GB 2005)
Geschiedenis, religie, 176 pp.
Nederlandse titel: Mythen: een korte geschiedenis


De verbeelding is een tweesnijdend zwaard. Ze doet onze geest tot grote hoogten stijgen, maar ze heeft ons ook het besef geschonken dat we dood gaan, samen met de angst voor wat er daarna komt. Dieren leven in gezegende onwetendheid van dat besef en piekeren er dus ook nooit over. Het is niet met zekerheid te zeggen wanneer de mens voor het eerst doordrongen raakte van de eindigheid van het leven, maar het lijkt erop dat de Neanderthalers, die ongeveer 30.000 jaar geleden uitstierven, de eerste mensachtigen waren die bewust leefden met de wetenschap van de dood en speculeerden over een mogelijk bestaan na die afschrikwekkende gebeurtenis. Zij begroeven hun doden en strooiden bloemen op hun graven. Of Neanderthalers het verschijnsel mythen kenden is niet bekend, maar onze jagende en verzamelende voorouders (die 100.000 tot 200.000 jaar geleden opkwamen) hadden ze hoogstwaarschijnlijk wel. Deze verhalen dienden als afweerschild tegen het angstaanjagende vermoeden dat het leven niet meer was dan een vluchtige episode zonder betekenis of doel en evolueerden in de loop der millennia mee met de maatschappelijke ontwikkelingen.

Mythen floreren nog steeds en uitgeverij Canongate uit Edinburgh heeft er al een aantal jaren een bijzonder aardige serie over, die aantoont hoe tijdloos ze zijn: gerenommeerde schrijvers laten zich inspireren door oude mythen en maken daar nieuwe verhalen van, in de vorm van korte romans. Ik las al met veel plezier Penelopiad van Margaret Atwood, Ragnarok van A.S. Byatt, The Fire Gospel van Michel Faber, The Good Man Jezus and the Scoundrel Christ, van Philip Pullman, Girl Meets Boy van Ali Smith en Weight van Jeanet Winterson. Als eerste in de serie verscheen echter in 2005 dit boekje van Karen Armstrong: geen her-verbeelding van een oude mythe, maar de geschiedenis van mythen. Of misschien ook wel een ontstaansgeschiedenis van religie. Ik ben bepaald geen deskundige op dit gebied, en las dus veel dat onbekend voor mij was en daarom machtig interessant, maar dit is geen boek met een vernieuwende visie of zelfs maar een weerslag van nieuw onderzoek. Voor de leek is het echter zonder meer een aanrader.

Eigenlijk vond ik hoofdstuk 1, waarin Armstrong verkent wat mythen nu eigenlijk zijn en vooral wat ze doen, het boeiendst en prikkelendst. Daarin zet ze uiteen hoe mythen bedoeld zijn om ordening aan te brengen in een chaotische wereld, hoe ze het gevoel geven dat er een onderliggend patroon aan het menselijk bestaan ten grondslag ligt. Of dat gevoel klopt met de feiten doet er niet zo toe. Mythen gaan niet over feiten: "A myth [...] is true because it is effective, not because it gives us factual information. If, however, it does not give us new insight into the deeper meaning of life, it has failed." En "mythology is an art form that points beyond history to what is timeless in human existence, helping us to get beyond the chaotic flux of random events, and glimpse the core of reality."

De vroegste geschiedenis, over de mythen van de jagers/verzamelaars uit de steentijd, is sterk speculatief, maar niet helemaal, want de mythen van de schaarse volkeren die nog steeds op die manier leven, geven een indicatie van hoe hun denkwereld er uit gezien kan hebben. Stenen en bomen en hemellichamen werden aanbeden niet omdat men ze zag als goddelijk, maar omdat ze werden beschouwd als verschijningsvormen van de verborgen werkelijkheid die de eeuwige cyclus van geboorte en dood ontsteeg en die een verloren paradijselijke staat vertegenwoordigde die men probeerde te heroveren. Het meest ontzagwekkend was de hemel: altijd aanwezig, ontoegankelijk en onbeïnvloedbaar, "the very essence of transcendence and otherness." De oudste goden waren de hemelgoden, die in die tijd nog onbenaderbaar waren en geen invloed uitoefenden op het leven van de mensen en daarom waarschijnlijk naar de achtergrond verdwenen om plaats te maken voor godheden die meer menselijke trekken hadden en dynamischer en effectiever waren.

Essentieel voor de transformerende kracht van de mythe is de participatie door middel van rituelen. Niet slechts door contemplatie maar door heropvoering en herbeleving kreeg de mens kennis van en toegang tot die werkelijkheid die achter de alledaagse realiteit lag. Alleen door te doen, door op te gaan in rituele handelingen kon zich de transcendente wereld openbaren.

Met de komst van landbouw, permanente nederzettingen en technologie ontstond er echter naast 'mythos' een ander soort ordeningsprincipe: 'logos'.
Logos is quite different from mythical thinking. Unlike myth, logos must correspond accurately to objective facts. It is the mental activity we use when we want to make things happen in the external world: when we organise our society or develop technology. Unlike myth, it is essentially pragmatic. Where myth looks back to the imaginary world of the sacred archetype or to a lost paradise, logos forges ahead, constantly trying to discover something new, to refine old insights, create startling inventions, and achieve a greater control over the environment.
Tegenwoordig is 'logos' dominant, vanwege het onmiskenbare succes van ontwikkelingen die niet alleen de kwaliteit maar ook de duur van ons leven enorm hebben opgeschroefd, en keren mensen zich af van godsdiensten. Armstrong ziet twee verschijnselen die daarvoor in de plaats zijn getreden. Er is in de eerste plaats de moderne heldenverering: beroemdheden als Elvis Presley en Princess Diana werden bijvoorbeeld onmiddellijk na hun dood gebombardeerd tot mythische wezens. Maar er deugt iets niet helemaal aan dit soort heldenverering. Doel van de oude heldenmythe was immers niet om iconen te creëren die we kritiekloos konden aanbidden, maar om als inspiratie te dienen voor het aanboren van de heldhaftige trekken in onze eigen ziel, om te functioneren als transformatieve kracht. Dat aspect valt moeilijk te ontwaren in de gemiddelde Elvis-imitator. Van het aantrekken van een strakzittend glitterpakje word men niet echt een ander en beter mens, al zal niet iedereen dat met mij eens zijn.

Een veel waardiger eigentijdse opvolger van godsdienst als vertegenwoordiger van 'mythos' ziet Armstrong in kunst, en met name in literatuur,die in veel opzichten de rol van de oude mythen heeft overgenomen.
If it is written and read with serious attention, a novel, like a myth or any great work of art, can become an initiation that helps us to make a painful rite of passage from one phase of life, one state of mind, to another. A novel, like a myth, teaches us to see the world differently; it shows us how to look into our own hearts and to see our world from a perspective that goes beyond our own self-interest. If professional religious leaders cannot instruct us in mythical lore, our artists and creative writers can perhaps step into this priestly role and bring fresh insight to our lost and damaged world.
Hoewel A Short History of Myth niet origineel of vernieuwend en al helemaal niet uitputtend is, was het voor mij - als leek op dit gebied - een stimulerende leeservaring. Ik heb de hele ontwikkeling van steentijdmythes tot Elvis Presley weggelaten in deze bespreking, niet omdat die niet interessant is, maar omdat de bespreking toch al erg lang is geworden, en ik verwijs degenen die nu geïntrigeerd zijn en meer willen weten over deze ontwikkeling gewoon naar het boek. Als inleiding tot een fascinerend onderwerp vond ik het zeer de moeite waard.

PS Aarzel om niet om je eigen commentaar toe te voegen. Ik stel het zeer op prijs als mensen de moeite nemen om reacties of aanvullingen te plaatsen!

13 opmerkingen:

  1. Hier krijg ik meteen zin in! Dat komt natuurlijk oom door jouw enthousiaste bespreking....

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. oom? is ook natuurlijk...ik zit een beetje te rommelen

      Verwijderen
    2. Dat van die oom had ik al door :-)
      Het is slechts een dun boekje, maar tjokvol interessante informatie en ideeën. Ik denk zeker dat jij er ook van zult genieten.

      Verwijderen
  2. Ik denk dat het mij niet zoveel nieuws zal brengen, maar ik vond je bespreking wel leuk om te lezen. (al laat ik het boek dan aan me voorbij gaan)

    Groetjes,

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Jij bent natuurlijk historicus en weet dit allemaal allang! Maar als eenvoudige amateur vind ik het geweldig om boeken over de ontwikkeling van ideeën te lezen. Op dat gebied is er voor mij nog een hele hoop te ontdekken.

      Verwijderen
  3. Een dunne Karen Armstrong: dat is een buitenkansje. ;-) Mooie bespreking! Krijgt ook toeval een plaats verleend in mythes of zijn mythes er net om dat toeval te neutraliseren? Ik vraag het maar want het toeval wil dat ik zonet een boekje 'besprak' van Jongstra en mythologie daarbij reduceerde tot tijdloosheid. Om dan 5 minuten later deze verwante bespreking te lezen. Mijn nieuwsgierigheid is wel geprikkeld; maar zoals je ook al zei: lijkt wat algemeen. En als kunstenaars en schrijvers de huidige mythe-makers zijn, dan vind ik wel dat ze een tandje mogen bijsteken. ;-)

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Ha! zeer interessante opmerking. Veel mensen hebben moeite met toeval en beweren dat het niet bestaat. Zij zien liever overal een doel en een patroon in. Mythen zijn volgens dit boek (en ik denk dat dat wel klopt) inderdaad mede bedoeld om dat vermaledijde toeval te neutraliseren en uit te bannen. Persoonlijk heb ik geen enkel probleem met toeval, vind het juist wel spannend, maar de behoefte aan het aanbrengen van op zijn minst een zekere ordening kan ik ook wel vatten.
      Schrijvers als huidige mythemakers? Kennelijk ben ik niet helemaal duidelijk geweest. Volgens dit boek (tenminste zoals ik het interpreteer) zijn romanschrijvers niet zo zeer makers van mythes, maar vervullen romans voor een groot deel dezelfde rol als mythes: de beste in hun soort doen ons de wereld van een andere kant bekijken dan de letterlijke en alledaagse en kunnen ons daarmee boven ons zelf verheffen.

      Verwijderen
  4. Dank voor de toelichting Anna, en lang leve het toeval.

    BeantwoordenVerwijderen
  5. Als Campbell-fanaat weet ik er al veel van natuurlijk, maar blijft interessante materie. Zijn Power of Myth is vooral een aanrader.

    BeantwoordenVerwijderen
  6. en Myths to Live By gaat over film en fictie als moderne mythen

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Bedankt voor de suggesties. Als ik me verder wil verdiepen in dit onderwerp heb ik nu alvast een paar titels.

      Verwijderen
  7. Beste Anna,

    Ik zou graag je mening willen weten over Americanah van Chimamanda Ngozie Adichie.
    Ik vind het een van de beste boeken die ik de laatste jaren gelezen heb

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Bedankt voor de suggestie, Hans, maar voorlopig zit dat er niet in. Er staan eerst nog een heleboel andere boeken op mijn leeslijst, maar ik zal de titel zeker in gedachten houden. Adichies debuut heb ik wel gelezen, met veel waardering en interesse, dus wie weet komt dit boek ook nog op de leeslijst.

      Verwijderen