zondag 29 maart 2015

Tussen goed en kwaad

Philippe Claudel,
Grijze zielen (Frankrijk 2003)
Roman, 253 pp.
Vertaald uit het Frans door Manik Sarkar


'Verontrustend' is misschien nog wel de beste karakteristiek voor deze roman. Maar 'schitterend geschreven' en 'indringend' zijn even goed van toepassing. Het grijs uit de titel slaat op morele ambiguïteit: pure slechtheid in de mens bestaat niet, evenmin als pure goedheid. Maar alhoewel de verteller dit zelf naar voren brengt, spreekt hij zich in zijn verhaal tegen. Want de rechter in het boek, de arrogante volgevreten Mierck, heeft werkelijk geen enkele positieve eigenschap, terwijl de dodelijke slachtoffers in het verhaal, een klein meisje van tien en een jonge onderwijzeres, niets dan goedheid en licht zijn. Hoe zit dat dan?

Het is belangrijk in de gaten te houden dat we alle gebeurtenissen door de lens van de verteller zien, die nadrukkelijk niet vereenzelvigd mag worden met de schrijver. De verteller is verre van objectief, verbitterd door standsverschillen en, mede als gevolg van een vreselijke daad die pas aan het eind wordt onthuld, vervuld van een overweldigend pessimisme over de mensheid en zichzelf. Hij vertelt het verhaal twintig jaar na een cruciale gebeurtenis in 1917. In het Noord-Franse dorp waar hij politieagent is, kan de Eerste Wereldoorlog ver weg lijken, maar wie de heuvel even buiten het dorp beklimt, kijkt op de loopgraven in de verte uit en hoort luid en duidelijk het kanongebulder.
De heuvel was een toneelgordijn, maar niemand had zin in de voorstelling. De mens is zo laf als hij zich kan veroorloven. Als die heuvel er niet was geweest, hadden we de oorlog recht in ons gezicht gekregen als een echte, reële realiteit. Terwijl we nu konden doen alsof we van niets wisten, ondanks de geluiden die eruit opstegen als de scheten uit een ziek lichaam. .... Niemand had echt zin om te gaan kijken. We maakten er een legende van; zo konden we ermee leven.
Maar dan dringt het kwaad wel degelijk door tot dit dorp, want op een ijskoude ochtend in december 1917 wordt het ontzielde lichaam van een tienjarig meisje uit het dorp gevonden. Ze werd Belle de Jour genoemd omdat ze zo mooi was en ze is vermoord. Twintig jaar na dato probeert de verteller alsnog de ware toedracht van deze moord te ontdekken - als dat tenminste mogelijk is. Maar lees dit boek, hoewel het een pageturner is, vooral niet als een moordmysterie, want dan kom je bedrogen uit en loop je kans de subtielere kanten van het verhaal over het hoofd te zien.

Dat verhaal is complex door de non-lineaire vertelvorm en door het ambigue morele universum waarin het zich afspeelt. Veel cruciale personages zijn niet wat ze op het eerste gezicht lijken. Is de jonge onderwijzeres echt alleen maar vervuld van licht en zon? Is de officier van justitie (door de vertaler consequent en foutief 'procureur' genoemd) echt niets anders dan een kille en efficiënte vervolgingsmachine? En is er echt geen enkele gerechtigheid in deze wereld? Misschien wel, maar de verteller probeert niettemin zo weinig mogelijk zelf te oordelen, alhoewel hij dat - net als wij allemaal - stiekem en ook niet zo stiekem wel doet. Waar de rijke klassen elkaar de hand boven het hoofd houden, is hij er heilig van overtuigd dat alle arme drommels onschuldig zijn en dat rijkdom en macht alles om zich heen besmetten. De generaals overleven de loopgraven, de soldaten zijn kanonnenvoer en keren niet terug.

Helemaal aan het eind komen er twee geheel onverwachte stukjes informatie. Het eerste is een bekentenis die de verteller in een ander daglicht plaatst, het tweede is een brief die licht werpt op de mogelijke moordenaar van Belle de Jour. De vragen over goed en kwaad worden er alleen maar ingewikkelder van, en de vraag of gerechtigheid bestaat ook. Vandaar dat ik dit boek aan het begin  onthutsend noemde. Het laat de lezer in dezelfde verwarring achter als de verteller, maar daar staat ook wat tegenover: een boeiend verhaal met veel gevoel voor atmosfeer, intrigerende personages en een indringende en leeservaring. Het zal nog lang in mijn hoofd zitten.

PS Aarzel niet om je eigen commentaar toe te voegen. Ik stel het zeer op prijs als mensen de moeite nemen om reacties of aanvullingen te plaatsen! Heb je dit boek besproken op je eigen blog? Plaats dan s.v.p. een link bij de reacties.

13 opmerkingen:

  1. Ja, Anna, fantastisch hè? Sinds ik dit boek heb gelezen ben ik heel erg van van Claudel. Hij is een dichter in prozavorm, een schilder met woorden, maar ook iemand die heel wijze dingen kan zeggen over verlies en rouw. Een schrijver die me steeds weer raakt en boeit, en die me nooit koud laat (al bezorgt hij me wel eens koude rillingen). Het wordt tijd om dit boek weer eens te herlezen, merk ik!

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. O ja, dat had ik ook nog willen zeggen, dat dit boek ook over verlies en rouw gaat. Gelukkig dat jij dit meteen meldt. Het is niet bepaald een vrolijk boek, maar wel indrukwekkend. Ik ben zeker van plan om Claudel er in te houden en kan me goed voorstellen waarom jij zo hoog van hem opgeeft.

      Verwijderen
  2. Ik ben ook een (zeer) grote fan van Philippe Claudel en heb zowat zijn hele oeuvre gelezen. Het is stuk voor stuk genieten, al is dat misschien niet het juiste woord omwille van dat verontrustende waar jij het ook over hebt. Maar zijn virtuositeit is m.i. ontegensprekelijk.
    Ik las eerst "Het verslag van Brodeck" dat ik nog altijd één van de mooiste boeken vind die ik ooit heb gelezen, maar de andere komen toch zeer dicht in de buurt. Ik ken weinig schrijvers die me zo ontroeren (of ik heb ze alleszins nog niet ontdekt). En ik ben blij te lezen dat hij jou ook zo wist te raken.

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Monica, dan zal het je zeker goed doen dat Het verslag van Brodeck als volgende op mijn leeslijst staat. Ik heb het al aangeschaft als eboek.

      Verwijderen
    2. Het doet me goed :-) Hopelijk geniet je er net zoveel van. Ik kijk al uit naar je commentaar.

      Verwijderen
  3. Hoi Anna, ik heb "Grijze zielen" ook gelezen. Ik herinner mij dat ik het taalgebruik zeer mooi vond, maar dat de inhoud van het boek me niet zoveel zei. Groetjes, Erik

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Wat jammer dat de inhoud je niet zoveel zei, Erik. Dat vond ik nu juist het meest indrukwekkende en huiveringwekkende onderdeel van dit boek.

      Verwijderen
  4. Mooie bespreking, nooit wat van hem gelezen maar die naam ga ik onthouden!

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Zeker doen. Zoals je ziet, zijn onze Vlaamse vriendinnen ook zeer geporteerd van deze schrijver en zij hebben een hele goede smaak ��

      Verwijderen
  5. al heel lang geleden gelezen, herinner me vooral dat ik me 'genaaid' voelde door het einde. Dat de hoofdpersoon al die tijd bekende informatie voor de lezer heeft achtergehouden vond ik een goedkope truc van de schrijver. Maar verder weet ik eigenlijk niet meer waar het over ging. Heb verder niets meer van hem gelezen.

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Persoonlijk vond ik het helemaal niet goedkoop. Ten eerste is het iets dat je als verteller zo lang mogelijk achter houdt, omdat het zo ontzettend moeilijk te vertellen is. Ten tweede werd er degelijk meerdere keren op gezinspeeld dat de verteller iets achter hield. Ten derde vond ik het mooi dat de schrijver je eerst als het ware een vertrouwensband met de verteller laat opbouwen en die dan plotseling op scherp zet. Het effect was nooit zo indrukwekkend geweest als je dit aan het begin of halverwege gewaar was geworden. Het illustreerde voor mij met een mokerslag dat puur en zwart en wit op moreel gebied niet bestaan en het zette me aan het denken over de mogelijkheid tot vergiffenis.
      Hoe denken Theetante en Monica hier over?

      Verwijderen
    2. Of je een boek nu al dan niet mooi vindt is grotendeels een kwestie van persoonlijke smaak, denk ik, maar ik zou Anna in deze toch willen bijtreden. De subtiliteit waarmee Claudel zijn lezers via zijn verteller misleidt, vond ik meesterlijk. Ik kan me wel voorstellen dat sommige lezers dat niet-lineaire als een soort van bedrog ervaren omdat het de gecreëerde verwachtingen en de logica van het verhaal niet volgt. Ik vind dat evenwel geen bezwaar en ga er eerder door nadenken over de verschillende facetten van de waarheid, van goed en kwaad, over de subjectiviteit van de realiteitswaarneming en de schoenen waarin iemand staat. Maar ik veronderstel dat het misschien toch allemaal een kwestie is van smaak.

      P.S. Als je van dergelijke verhalen houdt, kan ik je Woesten van Kris Van Steenberge van harte aanbevelen, een onverwacht meesterwerkje in Vlaamse klei

      Verwijderen
  6. Misschien moet ik het nog eens opnieuw proberen ... Ben inderdaad benieuwd wat anderen ervan vinden!

    BeantwoordenVerwijderen